جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

 

منابع فارسی

1. شكوهی زنجان ، محمد ؛ عارف زاهد شیخ اخی فرح زنجان ، نشر شهاب زنجان ، چاپ اول ، زنجان 1380

2. رییس نیا ، رحیم ؛ آذربایجان در سیر تاریخ ایران 2 جلدی ، نشر نیما ، چاپ دوم ، تبریز 1370

3.  ابن حوقل ، ابوالقاسم محمد ؛ صوره الارض ، ترجمه ی جعفر شعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران 1345

4. ستوده ، منوچهر ؛ قلاع اسماعیلیه در رشته كوه های البرز ، انتشارات دانشگاه تهران ؛ تهران 1345

5.  ابودلف ، مسعربن مهلهل ؛ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی ، انتشارات فرهنگ ایران زمین ، تهران 1342

6.  حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ترجمه ی علی نقی منزوی ، نشر سازمان میراث فرهنگی ، تهران 1380

7.  یعقوبی ، احمدبن اسحاق ؛ البلدان ، ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران 1381

8.  بحانا ، حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، به كوشش منوچهر ستوده ، نشر طهوری ، تهران 1362

9.  ابن خردادبه ، ابوالقاسم عبدالله ؛ مسالك و ممالك ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران 1368

10.   اصطخری ، ابواسحق ابراهیم ؛ مسالك و ممالك ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران 1368

11.  مستوفی ، حمدالله ؛ تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، انتشارات امیركبیر ، چاپ دوم ، تهران 1362

12.   بلاذری ، احمدبن یحیی بن جابر ؛ فتوح البلدان ، ترجمه محمد توكل ، انتشارات نقره ، چاپ دوم ، تهران 1367

13.  مستوفی ، حمدالله ؛ نزهته القلوب ، تصحیح گاه لیستیرنج ، چاپ ارمغان ، تهران 1366

14.  قزوینی ، زكریابن محمد ؛ آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه ی عبدالرحمن شرفكندی

، تصحیح میرهاشم محدث ، نشر مؤسسه علمی اندیشه ی جوان ، چاپ اول ، تهران 1366

15.   حموی ، یاقوت ؛ برگزیده ی مشترك ، ترجمه ی محمد بروین گنابادی ، نشر امیركبیر ، چاپ دوم ، تهران 1362

16.   دیاكونف ، ا.م ؛ تاریخ ماد ، ترجمه ی كریم كشاورز ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران 1371

17.   سترنج ، كای ؛ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی ، ترجمه ی محمود عرفان ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ ششم ، تهران 1383

18.   ابن اثیر ، عزالدین ؛ تاریخ الكامل جلد 4 ، ترجمه ی محمد حسین روحانی ، نشر اساطیر ، تهران 1370

19.   كلاویخو ، روی كنزاله ؛ سفرنامه ی كلاویخو ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران 1366

20.   مسعودی ، ابوالحسن علی ؛ مروج الذهب ، جلد 2 ، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده ، نشر علمی و  فرهنگی ، تهران 1370

21.  شیبانی ، زان ؛ سفر اروپاییان به ایران ، ترجمه سیدضیاء الدین دهشیری ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران 1381

22.   لابیدوس ، ایرا . م ؛ تاریخ جوامع اسلامی ، ترجمه ی علی بختیاری زاده ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : 1381

23.  شاملویی ، حبیب الله ؛ جغرافیای كامل جهان ، انتشارات بنیاد ، چاپ هشتم ، تهران 1370

24.   دهخدا ، علی اكبر ؛ لغت نامه ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، تهران 1377

25.   كیانی ، یوسف ؛ شهرهای ایران ، جلد 4 ، انتشارات جهاد دانشگاهی ، تهران 1370

26.         ثبوتی ، هوشنگ ؛ تاریخ زنجان ، نشر توانا ، چاپ سوم ، زنجان 1375

27.   سلطانی ، رامین ؛ تاریخ زنجان ، انتشارات نیكان ، چاپ اول ، زنجان 1379

28.   نیرومند ، كریم ؛ تذكرة سخنوران و خطاطان زنجان ، نشر زعفری ، چاپ اول ، زنجان 1347

29.  فرای ، ریجارد . ن ؛ میراث باستانی ایران ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران 1368

30.   زرین كوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ ایران بعد ازاسلام ، انتشارات امیر كبیر ، چاپ سوم ، تهران 1362

31.   زرین كوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم در ایران ، جلد 2 ، انتشارات امیركبیر ، چاپ سوم ، تهران 1371

32.   كسروی ، احمد ؛ كاروند كسروی ، به كوشش یحیی ذكاء ، نشر شركت سهامی كتاب های جیبی ، تهران 1352

33.   قبادیانی ، ناصرخسرو ؛ سفرنامه ، به كوشش نادر و زرین بور، نشر شركت سهامی كتاب های جیبی ، چاپ هفتم ، تهران 1370

34.  وشمگیر ، عنصرالمعالی ؛ قابوس نامه ، با كوشش غلامحسین یوسفی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران 1368

35.   احسانی ، محمد تقی ؛ هفت هزار سال هنر فلزكاری در ایران ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ  اول ، تهران  1368

36.   نفیسی ، سعید ؛ تاریخ تمدن ایران ساسانی ، به اهتمام عبدالكریم جربزه دار ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران 1383

37.   كسروی ، احمد ؛ نام های شهرها و دیه های ایران ، نشر مؤسسه مطبوعاتی شرق ، چاپ سوم ، تهران 1335

38.   هوار ، كلمان ؛ ایران و تمدن ایرانی ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیر كبیر ، چاپ سوم تهران 1379

39.  پرچگانی ،پروانه ؛ همه چیز درباره ی زنجان ، انتشارات اسلامی ، چاپ اول ، تهران 1383

40.   انصاری ، فرشته ؛ فتنه ی باب در زنجان ، نشر نیكان ، چاپ اول ، زنجان 1382

41.  كیرشمن ، رومن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه ی محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران 1383

42.  صفا ، ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ، جلد 1 ، نشر چاپ ششم ، تهران 1363

43.   بارتولد . و ؛ تذكره ی جغرافیای تاریخی ایران مترجم حمزه سردادور ، انتشارات توس ، چاپ سوم ، تهران 1372

44.   بطروشفسكی ، ای . ب ؛ كشاورزیو مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ،

2 جلد ، ترجمه كریم كشاورز ، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، تهران 1344

45.  اشبولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد 1 ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران 1364

46.   اشبولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد 2 ، مترجم مریم میراحمدی ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران 1369

47.   بطروشنسكی ، ایلیاباولویج ؛ اسلام در ایران ، مترجم كریم كاورز ، نشر بیام ، چاپ چهارم ، تهران 1354

48.   فرای ، ریجارد . ن ؛ عصر زرین فرهنگ ایران ، مترجم مسعود رجب نیا ، نشر سروش ، چاپ دوم ، تهران 1363

49.  مشكور ، محمدجواد ؛جغرافیای تاریخی ایران باستان ، نشر دنیای كتاب ، چاپ اول ، تهران 1371

50.   شرفكنده ، محمدبن عبدالرحمن ؛ ترجمه ی آثار البلاد و اخبار العباد ، 2 جلد ، تصحیح سید محمد شاهمرادی ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران 1373

51.   بدیعی ، ربیع ؛ جغرافیای مفصل ایران ، جلد 2 ، نشر اقبال ، تهران 1367

52.  فیاض ، علی اکبر ؛ تاریخ اسلام « انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ سیزدهم ، تهران : 1381

53.  اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ؛ مراه البلدان ، 4 جلد ، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث ، نشر دانشگاه تهران ، تهران : 1367

54.  مطهری ، مرتضی ؛ کلیات علوم اسلامی جلد 2 ، انتشارات صدرا ، چاپ بیست و نهم ، تهران : 1384

55.   عراقی ، حسین فعال ؛ دایره المعارف تشیع جلد 8 ، « عبدالوهاب زنجانی » ، نشر شهید محبی ، چاپ اول ، تهران : 1379

56.  لنچیری ، عبدالحسین ؛ جغرافیای تاریخی شهرها ، انتشارات مدرسه ، چاپ اول ، تهران : 1370

57.  سیفی فمی تفرشی ، مرتضی ؛ سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ اول ، تهران : 1361

58.  انصاف پور ، غلامرضا ؛ تاریخ تبار و زبان مردم آذربایجان ، انتشارات فکر روز  ، چاپ اول ، تهران : 1377

59.  فرای ، ر . ن ؛ تاریخ ایران ا. فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان ،

پژوهش دانشگاه کمبریج ، جلد 4 ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران : 1372

60.  پیگولو سکایا ، ن . و . ودیگران ؛ تاریخ ایران از دوران باستان

تا پایان سده ی هجدهم میلادی ، ترجمه ی کریم کشاورز ، انتشارات پیام ، چاپ چهارم ، تهران : 1354

61.  شعالبی نیشابوری ، عبدالملک ؛ تاریخ شعالبی ، مترجم محمد فضایلی ، نشر نقره ، چاپ اول ، تهران : 1368

62.  ابن مسکویه ، ابوعلی ؛ تجارب الامم ، جلد 5 ، مترجم علی نقی منزوی ، انتشارات توس ، تهران 1376

63.   جوینی ، عطاملک ؛ تاریخ جهانگشا ، 3 جلد ، به هتمام محمد قزوینی ، انتشارات ارغوان ، چاپ  سوم ، تهران : 1367 

64.  ابن رسته ، احمدبن عمر ؛ الاعلاق النفسه ، ترجمه حسین قره چانلو ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ اول ، تهران : 1365

65.  خواندمیر ، غیاث الدین ؛ تاریخ حبیب السیر ، زیرنظر سید محمد دبیرسیاقی ، انتشارات خیام ، چاپ چهارم ، تهران : 1380

66.  جیهانی ، ابوالقاسم بن احمد ؛ اشکال العالم ، مترجم علی بن عبدالسلام کاتب ،

تحقیق فیرو. منصوری ، ناشر آستان قدس رضوی ، چاپ اول ، مشهد : 1368

67.  ابن فقیه ، ابوبکر احمدبن محمد ؛ مختصر البلدان ، ترجمه ح . مسعود ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران : 1349

68.  شهرزوری ، شمس الدین محمدبن محمود ؛ نزهت الارواح و روضه الافراح ( تاریخ الحکماء ) ،

ترجمه ی مقصود علی تبریزی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران : 1365

69.  قدامه بن جعفر ؛ کتاب الخراج ، ترجمه و تحقیق حسین قره جانلو ، نشر البرز ، چاپ اول ، تهران ؛ 1370

70.  انصاری دمشقی ، شمس الدین محمد ، نخبه الدهرفی عجایب البر و البحر ،

ترجمه سید حمید طبیبیان ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران : 1382

71.  مارکورات ، یوزف ؛ ایران شهر بر مبنای جغرافیایی موسی خورنی ،

ترجمه مریم میر احمدی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : 1373

72.  مقدسی ، ابو عبدا... محمد ؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، ج 2 ،

ترجمه علی نقی منزوی ، نشر شرکت مؤلفان و مترجمان ایران ، چاپ دوم ، تهران ، 1361

73.  لمتون ، ا.ک.س ؛ مالک و زارع د رایران ، مترجم منوچهر امیدی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران : 1377

74.  افشار سیستانی ، ایرج ؛ سیمای ایران ، انتشارات آقابیگ ، چاپ اول ، تهران : 1372

75.        سرفراز ، علی اکبر ؛ تخت سلیمان ، تبریز : 1347

76.     ابوالفداء ــــــــــــــ ، تقویم البلدان ، ترجمه ، عبدالمحمد آیتی ، تهران ، 1349

77.  همایی ، جلال الدین ؛ تاریخ ادبیات ایران ، ج 1و2 ، نشر فروغی ، تهران : 1362

78.  بیهقی ، محمد بن حسین ؛ تاریخ بیهقی ، به کوشش خلیل خطیب رهبر ، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ سوم ، تهران : 1371

79.        وصاف ، فضل ا... ؛ تاریخ وصاف ، نشر ابن سینا ، تهران : 1338

80.        میرخواند ، میر محمد ؛ روضه الصفا ، انتشارات خیام ، تهران : 1338

81.        مصاحب ، غلامحسین ؛ دایره المعارف فارسی ، تهران : 1345

82.  شاد ، محمد پادشاه ؛ فرهنگ آنند راج ، زیر نظر محمد دبیر سیاقی ، انتشارات خیام ، تهران : 1365

83.  قفس اوغلی ، ابراهیم ؛ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمه داود اصفهانیان ، نشر گسترده ، تهران : 1367

84.  شریف میان محمد ؛ تاریخ فلسفه در اسلام ، مترجم نصرا... پور جوادی ، انتشارات صدرا ، چاپ سوم ، تهران : 1367

85.  یمینی ، حسن و دیگران ؛ جغرافیای استان زنجان ، نشر شرکت چاپ و نشر ، چاپ اول ، تهران : 1379

86.  وکیلیان ، منوچهر ؛ تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران ، انتشارات سمت ، چاپ یازدهم ، تهران : 1381

87.  کیانی ، یوسف ؛ تاریخ هنر معماری در ایران در دوره ی اسلامی ، انتشارات سمت ، چاپ چهارم ، تهران : 1381

88.        کریمیان ، حسین ؛ ری باستان ، نشر انجمن آثار ملی ، تهران : 1345

89.  بوسورث ، کلیفورد ؛ سلسله های اسلامی ، ترجمه فریدون بدره ای ، نشر مؤسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران : 1371

90.  زرین کوب ، عبدالحسین ؛ جستجو در تصوف ایران ؛ انتشارات امیر کبیر ، چاپ چهارم ، تهران : 1362

91.  جمشیاری ، ابوعبدا.. محمد ؛ تاریخ الوزراء و الکتاب ؛ ترجمه ابوالفضل طباطبائی ، تهران : 1348

92.  هاجسن ، مارشال . گ . س ؛ فرقه ی اسماعیلیه ؛ مترجم فریدون بدره ای ،

نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، تهران : 1369

93.  بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : 1382

94.  قره چانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ج 1 ، انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : 1380

95.  ثبوتی ، هوشنگ ؛  بناهای آرامگاهی استان زنجان ، ج 1 ، انتشارات زنگان ، چاپ اول ، زنجان : 1377

96.  راوندی ، محمدبن علی ؛ راحه الصدور و آیه السرور ، تصحیح محمد اقبال ،

حواشی و تصحیحات مجتبی مینوی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران : 1364

97.  نیشابوری ، ظهیرالدین ؛ سلجوق نامه ، با ذیل سلجوق نامه ابوحامد محمد بن ابراهیم ، نشر کلاله خاور ، تهران : 1332

98.  کیانی ، محسن ؛ تاریخ خانقاه در ایران ، انتشارات طهوری ، چاپ دوم ، تهران : 1380

99.  حافظ ابرو ، رشید الدین فضل ا... ، ابوالقاسم کاشانی ؛ مجمع التواریخ سلطانیه ،

به اهتمام محمد مدرسی زنجانی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : 1364

 

منابع عربی

1. همدانی ، ابن فقیه ؛ كتاب البلدان ، تحقیق یوسف الهادی ، نشر عالم الكتاب ، بیروت : 1996

2.  الذهبی ، شمس الدین محمد ؛ سیر اعلام النبلا ، تحقیق شعیب ارنوؤط و محمد نعیم العرقسوسی ، بیروت : بی تا

3.  حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، 5 جلد ، نشر دارالاحیا ، الثراث العربی ، بیروت : 1955

4.  ابن خلكان ، شمس الدین احمدبن محمد ؛ وظیات الاعیان انباء انباء الزمان ، جلد 1 ،

تصحیح محمدعبدالرحمن المرعشلی ، نشر دارالاحیاء التراث العربی ، بیروت : 1997 

پیشگفتار :

    اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای     

            گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

     به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (1877-1966 م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

     نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند

ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی  نیاورده اند .

    با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود   است ،

می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد

و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد .

با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و ...

در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن

در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای

از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان

، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای

اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .